Ji parêznameya Pirsgirêka Kurd û Çareseriya Netewa Demokratîk hatiye berhevkirin
Bê ku têgihîştin di derbara têkîliya di navbera jin û zilam de çêbibe, ti pirsgirêkên civakî ne têra xwe dikare bê fêmkirin, ne jî çareserkirin. Di bingeha pirsgirêkên civakî de têkîliya jin-zilam veşartiye. Di civaka hîyerarşîk û şaristaniyê de saziya zewacê ku yekalî li ser jinê tê ferzkirin; desthilatdariya zilam pir aliyan de înşa dike, ev jî tê wateya ku bingeha saziya koletî û berbend (pêgirtî/bağımlılık) ku tenê xwemalî (özgü) civaka mirov e û dibe ku di xwezayê de ti zindiyên din wiha nejîn, hatiye avêtin. Yekemîn statuya netewgerî, çînayetî û civakîtiya serdest-bindest li ser vê bingehê bilind dibe. Di bingeha her cûre şer û pevçûnê de jî ev heye. Dîroka şaristaniyê û qonaxa wê ya herî dawî modernîteya kapîtalîst tişta ku herî zêde dipêçe, berovajî û neyînî dide nîşan rastiya di derbara statuya koletiya jinê ya li ser vê bingehê ye. Di civaka şaristanî de navê jinê bi şeytan re jihev (özdeş) bûye, di civaknasiya modernîteyê de jî dayîka zarokan, karkera bêmişe (ucretsiz), herî sernerma konformîzmê ye. Têgihîştina şêwaz û naveroka asta koletiya -ku bi hezar salan bi dest-mêjiyê zilamê zordar û mêtînkar li jiyana jinê daye xwarin- diviya yekemîn pêngava civaknasiya rastiyê bûya. Ji ber koletî û şêwazên mêtîngeriya di vê qadê de protîpa hemû şêwazên mêtînkarî û koletiya civakî ye. Berovajî vê jî rewacdar e (geçerli). Têkoşîna azadî û wekheviyê li beramberî mêtîngerî û koletiya ku bi jiyana jinê dane xwarin û asta serketina vê têkoşînê li beramberî mêtîngerî û koletiya di hemû qadên civakî, bingeha têkoşîna azadî û wekheviyê ye. Sedema bingehîn a ku di dîroka şaristaniyê û modernîteya kapîtalîst de têkoşîna azadî û wekheviyê ku hatî meşandin li ser esasekî rast pêş neket û rê li ber serketinên bihêz venekir, ew bû ku têra xwe hişmendî û saziyên mêtînger û koletiya ku di jiyanê de bi jinê dane hêwirandin nehate fêmkirin û li dijî wan têkoşîn nehate bingeh girtin. “Masî ji serî de bêhn dikevê” dema bingeh saxlem û rast nebe, bînaya ku paşê ava bikî bi hejandineke hêdî jî nikare ji hilweşînê xilas bibe. Di dîrokê û roja me ya îro de rastiya ku dijî bi mînakên vê yên bêhejmar re dagirtiye.
Lewma dema pirsgirêkên civakî têne çareserkirin li ser mijara jinê lêhûrbûn çêdibe; runişkandina hewldanên azadî û wekheviyê li ser jiyana jinê hem rêbaza lêkolîna bingehîn, hem jî divê bingeha xebatên estetîk, exlaqî û zanistî yên bivac (tutarlı) be. Rêbazekî lêkolîna ji jinê bêpar, têkoşînekî azadî û wekheviyê ku jinê negre navenda xwe, nikare heqîqetê fêm bike, azadî û wekheviyê pêşbixîne.
Di pêşanî de pênasekirina jinê, diyarkirina rola wê di jiyana civakî de, ji bo jiyana rast esas e. Em vê dariziyê ji ber taybetmendiyên wê yên biyolojîk û statuya civakî nabêjin. Wek hebûnê, têgeha jinê girîng e. Bi qasî jin were pênasekirin, danasîna zilam jî mumkun dibe. Em nikarin ji rêya zilam ve jiyanê û jinê rast pênase bikin. Hebûna xwezayî ya jinê di cihekî hîna navendî de ye. Ji aliyê biyolojîk ve jî ev wiha ye. Daxistin û nixumandina statuya jinê ji hêla civaka desthilatdariya zilam ve li pêşiya fêmkirina me ya rastiya jinê asteng e. Xwezaya jînê bi jinê re hîna bêtir têkîldar e. Piştderkirina jinê heya dawî ji jiyana civakî vê rastiyê şaş nade der, belku wê piştrast dike. Hêza tineker a zilam di kesayeta jinê de di esil de êrîşê jiyanê dike. Wek desthilatdariya civakî dijmintî, talankariya zilam a jiyanê bi rastiya wî ya civakî ku jiyaye re, ji nêz ve têkîldar e. Dema em vê dariziya xwe gerdûnî dikin dikarin dualîteya enerjî-made esas bigrin. Li gor madeyê, enerjî hîna bingeh e. Made bixwe enerjiya avabûyî ye. Şeklê formgirtî yê enerjiyê ji bo rakirin û hebûnîkirinê ye. Made bi vê taybetmendiya xwe ve enerjiyê dixîne qefesê, herikbariya (akışkan) wê dicemidîne. Para enerjiya forma her madeyekê cuda ye. Jixwe ev cudahiya enerjiyê; cudabûna avahî, formên madî diyar dike. Enerjiya di form, madeya jinê de ji enerjiya madeya zilam cewaz e. Enerjiya di jinê de hem hîna zêdetir, hem jî wesifa (kalîte/nîtelik) wê cuda ye. Forma jinê vê cudahiyê çêdike. Di xwezaya civakî de dema enerjiya zilam ber bi amûrê desthilatdariyê ve werdiguherê, halê şêwaz û formên madî digire. Teşe (dirûv/şekl/biçim), di hemû gerdûnê de wek enerjiya sarbûyî, parêzkar (muhafezekar/tutucu) e. Di civakê de bûna zilamê desthilatdar, bûna teşeyîtiya desthilatdariyê ye. Enerjiya ku hildigre bi giranî form girtiye. Enerjiya ku nehatibe rewşa formê kêm e û di pir kêm kesayetan de dijî. Di jinê de jî piranî enerjî nayê halê form û teşe. Enerjiya wê rewşa xwe ya herikbarî diparêze. Ger di qefes, formê zilam de neyê ragirtin, wek enerjiya jiyanê herikbariya xwe dom dike. Xweşikî, helbestvanî, qabîliyeta wateyê di jinê de ku nehatî cemidandin, bi vê enerjiya wê ya ku giranî çêdike re ji nêz ve têkîldar e. Ji bo fêmkirina vê rastiyê jî divê jiyana zindî hîna kûrtir bê naskirin.
Peresaniya (evrim) jiyanekê heya jiyana mirov, dikare were danasîn an jî divê bê pênasekirin. Di serî de divê mebesta jiyanê bê lêpirsîn. Em çima dijîn? Jiyan çima xwe didomîne, xwedî dike û diparêze? Herhal gotina “ji bo jiyanê xwedîkirin, xweparastin û zêdebûn (ûreme) hewce dike” wek bersiv têrê nake. Ji vê jî bêtir pirsa divê were kirin em çima dizên, diparêzin û xwe xwedî dikin? Wê bê gotin ji bo jiyanê. Wê demê jî em dikevin werçerxa stewr. Ketina werçerxa stewr jî ne bersiv e. Astên hişmendiya pêşketî ku heya mirovan wek şeklekî enerjiyê peresîn bûye, dide nîşandayîn ku diyardeya fêmkirinê wê hin serbendan (ipucu) bide. Peresîna gerdûnê heya mirovan, hêzek wateyê ya herî pêşketî nîşan dide. Wek ku rastiya veşartî an jî potansiyel a di gerdûnê de her dixwaze bigihîje encamekî ku derkeve holê, bê fêmkirin û bê pêhesîn. Pêwîstiya fêmbûyîn û pêhesînê tehn (niç/dürtü) herî bingehîn a gerdûnê ye. Ji vê xalê pêve pirsa ku divê were pirsîn, pêwsîte li ser fêmkirin û pêhesînê be. Tişta ku dixwaze were fêmkirin û pêhesîn çiye? Di pirtûka pîroz de hukmek heye; “xwedê dibêje ku ez razek (sır) bûm, ji bo ez werim zanîn, min gerdûn afirand”. Dibe ev ji bo pirsa me bersivek be. Lê ne bes e. Pêwistiya zanînê ji bo tam wateyê îsbat bike, têrê nake. Lê wek ku bi qismî raza di jiyanê de eşkere dike. Pênaseya giyana (tın) a Hegel de jî xwedî wateyekî wek vê ye. Di Hegel de giyana mutleq û gerdûn, bi zanebûn li xwe wergeriyaye. Gerdûna ku dixwaze were pêhesîn bi derbasbûn ji qadên fîzîkî, biyolojîk, civakî re vê bi têgihiştina felsefî ku halê herî ragedar a zanebûnê ye, ango bi giyana mutleq re xwe dide pêhesandin û wiha jî tetmîn dike; wiha jî xwe dike gerdûna naskirî, macerayê temam dike. Ev dariziyên ku parên girîng yên heqîqetê hildigirin, mebesta jiyanê bi wateyê re hevyek dikin. Têgeha “teoriya” di felsefeya Yewnan de wateyên mîna vê dihewîne. Di encamê de “wate” xwedayîbûna mirovê civakî ye. Pirsa di vir de girîng; xwedayîbûna mirovê civakî an jî hêza “wate”ya bidestxistî, dikare hemû wateya di gerdûnê de temsîl bike an jî rave bike? Wateya mezin a di civakîbûnê de (giyana mutlaq a di Hegel de) dikare bi wateya gerdûnê re hevyek bê kirin? Ma civak bixwe ne hebûneke kêmaniye? Wê demê ma wateya wê jî wê kêm nebe? 
Lê em bi halê xwe yê mirov nikarin bi tevahî van pirsan bibersivin. Ji ber em bi civakê re hatine sînorkirin. Em nikarin bibin hebûneke jor civak. Em tenê dikarin pirsan bikin. Şensê me ewe ku pirspirsîn jî nîviya wateyê ye. Lewre dikare serbendê ji bo fêmkirinê bide. Niha divê bikevin ferqa wê de ku watedarbûyîn pir girîng e, pir nêzîk bidestxistina mebesta bingehîn a jiyanê bûne û bi vê re tetmîn (tatmin) bibin. Di derbara jiyana biwate jî; em dikarin hukum bidin ku ji bo em beşekî mezin a pirsgirêkên bingehîn çareser bikin, herî kêm ew jiyana civakî ya adil, xweşik û rast a ku tê hêvîkirin bersiva wan bibînin kedî û jêhatî ye. 
Dema em bi vê perspektîfa felsefî ber bi jin ve biçin dikarin bigihîjin encama ku divê pêwendiya jiyana biwate bi jinê re bi aliyên wê yên xweşik, baş û rast pêş bixin. bi vê dariziyê jî ger bikevin rê wê armanca jiyana bi jinê re ne zêdebûn û zêde çêbûn be. Wiha zêdeçêbûna zindiyên yek hucreyî jî ku zindiyên herî besîtin di ferqa hilberînê de ne û dikare were gotin ku jiyana wan ya yek armancî li ser vî esasî hatiye kodkirin. Lê belê peresîna paşê, yek hucreyî hema bêje xwe bi du beşên wekhev dabeş kiriye û ev ne dawiya jiyanê ev çalekiya yek hucreyî ku bi mîlyar caran dubare dabeş bûye bi şûna dawîkirina jiyanê bi lez ber bi peresînê ve dibe, nîşan dike ne ku zêdeçêbûn, peresîn bersiva biwate ya gerdûnê ye. Ji bo jînê zêdebûn amûrekî pêwsît e, lê ji bo fêmkirina wê (jiyan) ticar ne bes e. Zêdebûn amûrî ye. Ne armanc û watedarî ye. Ya rast, jiyana ku wateya wê tenê zêdebûyîn be jiyaneke pir kêm û bi kêmasî ye. Di yek hucrehiyan de rewş wiha ye, lê jiyana bi jinê re ya wek mirovan, heke bi hilberîna zêdebûyî û zayendîtî (cinsellik) ve bê girêdan ne tenê kêmaniya jiyanê her wiha korbûyîna wê jî rave dike. Ji ber zêdebûyîna wek amîpan bi jinê re her nabe, zêdebûna bi jinê re heke bixin navenda jiyanê, bikin armanca wê, ev tê wateya ku ji peresîna gewre, wateya hewce nehatiye girtin. Jixwe di civaka mirovan de problema nufuzê bi teknolojiya îroyîn bi tevahî hatiye derbaskirin. Kêmbûyîna nufuza cûreyê mirov ne pirsgirêk e, berovajî zêdebûna wê ya ku êdî nema di cîhanê de bi cih dibe her diçe dibe pirsgirêkekî mezin. Jixwe çawa di zindiyên yek hucreyî de jî hatî îsbatkirin leza zêdebûnê bi asta paşketî, seretayî ve têkîldar e û her zêdebûn dibe mirinek. Zêdebûna fîzîkî di hemû cûreyên gerdûnê de wateyekî wiha jî di nav xwe de digre. Hebûnê/a mirinoyî (bergorî/fanî/ölümlü) bi zêdebûnê wer dihesibîne ku herdayîm dikare xwe bide jiyandin, lê ev xeta ye. Bi kopîkirina xwe re domandina xwe dikare pêwîstî û daxwaziya bêdawîtiyê tetmîn bike lê belê rast û heqîqî nabe. Bi kinahî felsefeya jiyana bi jinê re li ser zêdebûnê zêde wateyekî xwe ya cidî tine ye. Di civaka çînî de mîras û diyardeyên wek bihêzî ji jina zayok (doğurgan) re hin wate daye ku ev jî wateyekî bi zext û mêtîngeriyê re têkîldar bûye, ji bo jinê negatîf e. Ango jina ku zêde bizê, jina ku zû dimire ye. Jiyana nirxên wateya wê bi jinê re pir bilind be; an bi zayînekî pir kêm, an jî bi giştî heke pirsgirêka zêdebûna nuruzê ji bo cûreyê mirov hebe, bi jina ku qet nezê re mumkun dibe. Zayîna zêde wek ferd û civak ji bo gelên paşmayî û mêtîngeh ku xwe bi hêza polîtîk û entelektuel zêde pêşnexistine wek parastina cewherî dikare watedar be. Bi zêdekirina nîjadê xwe re bersivdayîna qirkirina li ser xwe rêbazekî berxwedan û berdewamkirina hebûna xwe ye. Lê belê parastina cewherî ya civakên ku zêde ne xwedî şensê jiyana azadin, e. Di civakên ku asta wateyê ewqa daketî be bi jinê re ji ber vê sedemê jiyaneke li ser bingeha estetîk û rastiyê nabe. Rastiya heyî ya civakên cîhanê, vê yekê piştrast dike. Jiyana bi jinê re bi erka parastin û xwedîkirinê re ti aliyên wê yên xweser tine ye. Ji bo her zindiyekê xwedîkirin û parastin hewce dike. Nîqaşkirina jiyana bê jin an jî zilam zêde watedar nabe. Di hemû jiyanên zayendar (eşeyli) an jî nezayendar (eşeysiz) de diyardeya zilam-mê heye. Lewma pirsgirêk ne hevjiyanî (eş yaşam) bixwe ye, bi wateya di civaka mirovahî re elaqedar e. Civaka mirovan ne şêwazê jiyana her kîjan ji cûreyên e. Di nava xwe de û li ser xwezayê xwedî taybetmendiyekê ye ku dikare diyardeya hukumranî û desthilatdariyê pêşbixîne. Çawa wek di desthilatdariya dewlet-netew de beza li pey netewa mezin a çendanî (nicel)- çawanî (nitel), dikare gerstêrka (gezegen) jiyanê biguherîne goristana jiyanê. çelexwariya (çarpık) li vir ji civakê, ji civaka desthilatdariya zilam çavkaniya xwe digre. Hegemonya ku zilamê serdest li ser jiyana jinê ava dike gerstêrka me aniye halekê ku lê neyê jiyîn. Ne bi peresîna biyolojîk, bi desthilatdariya hegemonîk a serdestiya zilam ve digihîje vê encamê. Lewma pêwîste jiyana bi jinê re ji diyardeya desthilatdariya hegemonîk a serweriya zilam rizgar bibe. Jiyana jinê ya di bin hukumraniyê de ruxmî ku bi zayîna xwe bi milyon salan mirovahî da jiyandin, lê bi modernîteya kapîtalîst re bi awayekî îronîk dawiya jiyanê tîne. Bi statukoya heyî re jiyana bi jinê re, agahiya dawiya jiyanê dide. Mînakên bê hejmar a vê rastiyê hene heke em rêz bikin.
a- Nufuz hema gihîştiye asta tehdîtkirina cûreyên din yên zindî. Ev terzê jiyanê, xwezayîbûna jiyanê, ekolojiya wê bi lezekî her ku diçe zêdetir tehdît dike.
b- Li hundir u derveyî civakan de rê li ber zordarîyeke bê sînor vedike. Asta milîtarîzmê vê rastiyê têra xwe îsbat dike.
c- Zayendîtî kiriye amûrekî tirsnak a îstîsmarê. Li ser zayendîtiya jinê zext û mêtîngeriyekî hovane pêşxistiye. Jiyan bi tevahî ji rê derxistiye, hema bêje bi xerifîna (sapma) zayendîtî ya ku xwe bê wate dubare dike re bûye hemwate. 
d- Jin her diçe ji civakê tê dûrxistin, kirine amûra domandina nîjad a mecbûrî û metaya zayendîtiyê, hêza erzan a kar. Wek ku ti wateyeke wê ya din jî tine ye. 
e- Li ser jinê wek ku qirkirinekî çandî tê pêkanîn. Lê zayendîtî, rola wê ya domandina nîjad û wek leşkera bêkar a bêmişe û mişekara (ücretli) erzan nirx rave dike. Wek fîzîkî, exlaqî û wateyî ji hêza cewherî ya parastina xwe bêpar hatiye hiştin.
f- civakekî ku jin di bin van bandoran de dijî û di nava pencikên jiyana bêwate de digevize, encex dibe civakekî nexweş. Civaka jina bêwate, bixwe jî dibe civaka bêwate.
Nîşane hîna dikarin werin zêde kirin, lê ev tenê baş eşkere dikin ku pêwîstiya werguhertinekî bingehîn bi jiyana hevalbenî ya bi jinê re heye. Bi jina milk û bêparastin re jiyana azad gengaz nabe. Di aliyê exlaqî de jî mimkûn nabe. Ji ber ku koletî encex bi hilweşîna exlaqê civakî re pêk tê. Li gor ku bê jin jîn nabe (berovajî jî rast e. Bê zilam jî jiyan dibe.) rizgarkirina jiyanê rizgariya jinê jî ferz dike. Ev vegotin bêtirî xwe bi jina di nava avahiya civakî de pêwendîdar e. Pirsgirêka jinê bi têkîlî û cîhana hişmendiyê re hîna bêtir girîng e. Heya li beramberî îşaretên neyînî di derbarê jinê de serîrakirinekî serketî pêşnekeve, bi giştî hevalbendî, bi taybet jî hev-jiyaniya azad pêk nayê. Nexasim wek tezên dijber ji bo jîna di asta hevjiyaniya azad bi jinê re;
a- Bê ku domandin û zêdekirina nîjad bê esasgirtin, li gor îdealên mirovahiya gerdûnî, bi berçavgirtina hebûna di rastiya zindiyên din de pêdiviya sereke bi têgeha hevjiyaniya ekolojîk heye. Asta gerdûnî ya civak gihîştiyê jîna azad bi jinê re rewacdar dike. Sosyalîzma rast encex bi jinê re li ser bingeha jiyana azad bê înşa kirin. Pêşaniya (ne paşanî) sosyalîzmê bi jinê re teqez gihîştina asta jiyana azad hewce dike.
b- Ji bo vê bi desthilatdariya hegemonîk a serdestiya zilam re di aliyê hişmendî û sazî de têkoşînkirin û di asta hevalbendiya azad de biserxistina sazî û hişmendiya vê têkoşînê. (hewce dike) jiyana hevalbendiya azad bêyî vê serketinê nikare pêk bê.
c- Jiyana bi jinê re ticar nikare di wateya dayîmîkirina ajoya zayendîtî, wek pir jîyankirinê were şîrovekirin. Çi şaristanî, çi jî bi modernîteya kapîtalîst re jiyana zayendparêza civakî ku gihîştiye astekî tirsnak, heya di hemû qadên hişmendî û sazî de neyê tesfiyekirin, hev-jiyaniya azad pêş nakeve. Di sazî û paradîgmayên ku jinê wek milk û biresera (nesne) zayendîtî dibînin, jîna bi jinê re ne tenê bê exlaqiya herî mezin ne, şêwazê jîna herî şaş û nexweşik e. Di bin van şert û mercan de ti nimûneya diyardeyeke din a civakî tine ye ku jinekê pê re jî girêdayî zilamekî ewqa piçûk bixîne û birizîne.
d- Hev-jiyana azad bi jinê re; encax di şert û mercên redkirina mulkiyetperweriyê, bi tevahî derbaskirina zayeneparêziya civakî ku hatî îstîsmarkirin, di her astê de jî pêşdîtina wekhevitiya civakî (wekhevîtiya li ser bingeha cewaziyan) mimkûn dibe. 
f- Civak encex di bin van şertên erênî de dikare li gor hev-jiyana azad be, nexasim dikare ber bi civaka şertên azad û wekheviyê peresîn (evrilme)bibe. 
g- Di bin şertên erênî yên civakî de jin û zilamên ku nirxên exlaqî û binyadî pêşxistibin dikarin bibin xwedî jiyana hevalbendiya azad.
Pêwîste baş were zanîn ku şaristanî û modernîteya hegemonîk bi bedîla înkara hev-jiyana azad, pêş ketiye. Lewre ahenga hêzê ya hem binyadî hem jî exlaqî ku şertê mecbûrî ya evîna civakî ye, ji ber di navbera jin û zilam de nemimkûn kirin, evîn nikare pêk bê. Evîn, di şert û mercên zewaca ku civaka kole -ku enerjiya wateyê wenda kiriye- û cewacên ku têkîliyên koletiyê wan di kêliyan de hildiberîne, nikare pêk bê. Bandora xedar a desthilatdariya hegemonîk û modern, ji ber vê sedemê herî zêde di nemimkûniya hev-jiyana azad de tê dîtin. Lewma jiyana ku ji hêla mirovahiyê ve wek behît (mucize) tê pêşwazîkirin, di van şert û mercan de behîtîbûn û sêhrîbûna xwe wenda kiriye, bi taybet ji hêla jin ve wek karesatekî ku bi qehr û xwekuştinê ve tê pêşwazîkirin, bûye. Divê were fêmkirin ku jiyana hevalbendiyê înşayekî civakî ye. Di navbera kesên nêr û mê de pêk nayê. Di navbera jinîtî û zilamtiya civakî ku hatî avakirin pêk tê. Pêwîste bê zanîn înşaya hegemonîk her du zayendan seqet dihêle, têkîliya di navbera wan de ji vê bandor dibe, wek têkîliyên hegemonîk teyisîna xwe dibîne. Di têkîliyên hegemonîk de evîn pêk nayê. Di evîna mirovan de şertê sereke vîna azad a aliyan e. Modernîte û şaristanî bi jiyana hegemonîk a hem sazî hem birdozî rewacdar bûye, lewma di bin navê evînê di dirêjahiya dîrokê de di nav parasoks de dîmîne. Pir zêde behsa evînê tê kirin lê nayê pêk anîn. Wêjeya cîhanê di wateyekê de ji vegotinên trajîk a evînên ku pêknehatî, îbaret e. Destanên vedibêjin ku şer ji ber jinan çêbûne jî îsbata vê rastiyê ne. Hemû şeklên hunerê wek ku îtîrafa vê evîna pêknehatî ne. Ol jî cûreyek herî kevn a berhemên hunerî ye ku ji arzûyên yek alî û pêknehatî ji têkîliyên xweda-xwedavendan pir zêde bandor bûye. 

Ayrıntılar

Yayınlandı: 08 Mart 2012

Rêber APO
Rêxistineke şoreşger a ku jinê çareser neke, mehkûmî binkeftinê ye. Heta ew şoreş mehkûmî binkeftinê ye. Lewma em li ser pirsgirêkê bi berfirehî sekinîn. Her çend keç pir lewaz bibûn, dema hatin perîşan bibûn. Lê me bi hostayî destpêkê hewl da vê rewşa wan çareser bikin. Niha kêmekê hatine asta wate bidin jiyanê.
Li gorî min, anîna jinê ya asta çareseriyê pir girîng e. Divê keç hîna li ber xwe bidin. Bi wêrekî xwe bibînin. rûmeta jinbûyînê bijîn. Bigihêjin zanebûna ku jinbûyîn ne çavkaniya şerm û bêşerefiyê, belkû şeref e. Ev jî gengaz e. Jin di vê mijarê de pir hatiye xistin. Li gor dilê xwediyê xwe, zilamê xwe şekil girtiye. Ez eşkere bêjim, Rêbertî di vê mijarê de li dijî îfadeya ‘jina li gor zilamê xwe’ ye. Weke di her mijarê de, di vê mijarê de jî me pêşketinekî berovajî esas girt. Jina li gor xwe, hêza serbixwe ya jiyanê, bibiryarker, bişêweker, jina pîvanên xwe dide pejirandin! Ev ji min re heya dawiyê girîg tê. Lê niha vîn tine ye. Divê şerê vînê bê dayîn. Dahûrbûyîna keçan li ser vê bingehê ye. Pêwîste li rastiya nasname û kesayeta xwe re bi hûrmet bin. Heta pirsên “hêza jinê heye, an tine ye?, jin kêrî nirxekê tê yan nayê” bi wêrekî nîqaş bikin.
Bi kurtî, pêwîste şerê jinê pêşkeve, hem jî bi ser bikeve. Belê di van hemû mijaran de çêkera me baş ronî bû. Pêşketinê jî dijîn. Di vê çarçovê de hûn jî gihîştin asteke pêşketinê. Yan jî hatin ber qiraxa qonaxeke nû. We xwe nas kir. Rol nasîn. Di pir aliyan de esasên Rêbertî, esasên girseyê û jiyanê derxistin zanebûnê. Bê ku bibin bar, bê ku tengav bikin, tam berovajî bibin rêhevalên hev yên baş û wiha jî di her qada xebatê de rol bigrin. We ev dît. 
-Navê te çi bû?
Ba: Baran.
-Baran navê zilama ne. Her wiha Baran tê wateya yê bi qloçên xwe lê dide û dibe.
Ba: Rêberê min, Barana di wateya barînê de.
-Temam. Tu di wateya baranê de yî.
Ba: Raste, Rêberê min.
-Ango ne Baranê di nav kêriyê de. Tu wê dizanî. Ji beranê di kêriyê de jî Baran dibêjin.
Ba: ji wî re Beran…
-Jê re Baran dibêjin. Heman tişte! Tu ne ewî. Başe. Memleket ku dere?
Ba: Erdexan.
-Tu jî ew…
Ba: Qers.
-Belê, tu Kurdî?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Temenê te çend e û asta xwendinê çiye?
Ba: mezûna zanîngehê me. Ez 26 salî me.
-Tu ji ku derê hatî?
Ba: Stenbolê.
-Malbat li ku ye?
Ba: Li Erdexanê dijîn.
-Hîna jî?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Li gund, an bajêr?
Ba: Li Erdexanê. 
-Bi çi debara xwe dikin?
Ba: Bavê min Esnaf e.
-Kurdîtiyê dipejirînin?
Ba: Raste, Rêberê min. Lê têne ewqas.
-Di te de sempatiya PKK’ê kengê pêşket?
Ba: Dema ez di zanîngehê de bûm. Ez derbasî Stenbolê bûm. Beriya wê min li Eskîşehîrê destpêkir. Bi qasî tê bîra min, gotina birayê min a “zimanê xwe ji bîr nekin” sedema yekemîn bû. 
-Birayê te li ku derê ye?
Ba: Li Stenbolê ye, Rêberê min.
-Bêguman, tu kêmekê jê bandor bûyî.
Ba: Raste, Rêberê min. Bandorbûyîn çêbû. Dema derbasî Stenbolê bûm, di nav xizman de hin heval hebûn. Bi hevdîtina bi wan re, hin bandorbûyîn çêbû. Sempatiya min pêşket. Piştre bi hin hevalên derdora zanîngehê re diyalog pêşketin. Lê şêwazê YCK’ê kêmekê cirnexweş (itici) dihat. Ango li wir cudakirina YCK’ê ji PKK’ê hebû. Di dilê xwe de min PKKyek ava kiribû. Lê min ew ji YCK’ê cuda dikir. 
-Ew ne girîng e. Ew pêvajoya partîbûyînê…
Ba: Ji zarokatiyê ve elaqeya min ji bo şanoyê hebû. Bi sazbûna NÇM’ê re…
-Tu çiqas mayî?
Ba: Du sal.
-Piştre?
Ba: Demekê li mal mam û paşê hatim vir.
-Çima tu li mal mayî?
Ba: Ez ji NÇM’ê cuda bûm. Hewce dikir demekê bi malbatê re eleqeder bibim.
-Tu çûyî Erdexanê?
Ba: Na, Rêberê min. Li Stenbolê.
-Malbat li Stenbolê ye?
Ba: malbata birayê min li Stenbolê ye. Zewicî ye. Ez li cem wî dimam.
-Başe, rastiya Erdexanê çawaye? Eleqeya wan bi Kurdîtiyê re heye?
Ba: Di herêma me de zêde tine bû. Jixwe pir zêde Kurd jî nemane.
Di gundan de Kurd zehf in.
-Nîvî nîvî.
Ba: Ji nîviyê bêhtir in.
-Yanî dikare ji Kurdistanê bê hesab?
Ba: Dikare bê hesab, Rêberê min.
-Çanda wê heye, ti tiştekî Kurdewarî heye?
Ba: Zêde tine ye. Tenê dikare li gudan, di jiyana gundan de bê dîtin. Girêdayî çanda Kurdîtiyê zêde tiştek nemaye.
-Bigiştî, wek her dereke din.
Ba: Raste, Rêberê min.
-Dê başe. Di vê navberê de hûn yeke çawa nin? Di te de bi rastî jî hunerek hebe, jixwe ev jî ne tişteke. Li gorî te di bingeh de li vir kîjan taybetmendiya te derkete holê?
Ba: Di serî de wek jinekê ez qet nefikirîbûm. Ango çi di terzê mezinkirina min de…
-Te çi nefikirîbû?
Ba: Ango ez wek jinekê qet nêzî nebibûm. Ji ber ez pir bi tevger bûm. Di malbatê de jî ez di rewşeke cuda de bûm.
-Qet tu negihiştî. An jî wek sewdaserî (kara sevda) qet tu bi zilamekî re nehatî girêdan?
Ba: Jiyana min a di malê de aliyê wê heya zaningehê evqas bû. Beriya wê min qet nenirxandibû.
-Ew, tiştekî îfade nake. Tu wek robotekêyî, an jî kesayeteke te ya dûz heye. Ev paşê çawa pêşket?
Ba: Piştre min partî nas kir. Ango sempatiya min pêşket. Partî dixwaze kesayetên azad biafirîne, bi vê re jî hezkirin, hezkirineke azad, hezkirineke rast… lê bi awayê ku min li vir derxiste zanebûnê, burjuva, burjuvayê biçûk…
-Vî Terzî derbas nake…
Ba: vî tarzî derbas nake. Di ramanê de heye. Lê dema li pratîkê dimêzînî, misoger pêkhatina vê…
-Tine ye. Ew terzê pratîkê terzê qalibê pergalê ye. Te ev dît, ne welê ye?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Dê başe, a girîng. Niha tu hîs dikî yeke çawayî?
Ba: Bi taybet ji ber çareseriyên Rêbertî di derbara jinê de, daketina ber bi cewherê jinê heye. Min dît bi rastî jî, jin diakre bibe hêza zîndîker a jiyanê. Her wiha min dît ger baş neyê nirxandin, hêza wê ya kuştina jiyanê heye. Ango hem xuliqkara jiyanê, hem jî kujera jiyanê ye.
-Lê ev tişt nikarin min bixapênin. 
Ba: Raste, Rêberê min. Nikarin Rêbertiyê bixapînin.
-Ez li vir weke xweda me. Te ev ferq kir?
Ba: Raste, Rêberê min, negihêjî (ulşilmaz).
-Ji ber ger min beramberî lîstoka mezin a jinê wenda kiribûya, wê netew ji dest çûba. Li gor te çima ev lîstok li ser min hate ceribandin?
Ba: Weke beriya niha jî min got; ji ber jin hem hêza zîndîker a jiyanê him jî…
-Çima xwest bi vê çekê li min bixe.
Ba: Ji ber di heman demê de jiyanê hildiweşîne, dikuje. Tine dike. Li gor feraseta dijmin wiha ye. Lê ya tê xwestin bê avakirin, di Kurdî de jî, wateya jiyanê ji, jin tê. Di bingeh de cewherê jiyanê ye. Lê aliyê din ê vê mijarê…
-Ev di dîrokê de ma. Dema destpêkirinê de jin bû. paşê bû mirin, divê navê wê “mirin” bê dayîn.
Ba: Raste, Rêberê min. Serdestan…
-Di dema min de derketiye holê ku “mirin”e. dê başe ne girîng e…
Ba: Ji ber ferasta KT jî wiha bû. Ango Rêbertî nas nedikirin. Difikirin wek mirovên din ê ji rêzê, wê daxînin. Lewma jin şixulandin.
-Raste, jixwe gotina dawî ya Fatmayê wiha bû “tu çima naşibî zilamên din”. Ev jî pir balkêş e. KT digot: wek her zilamekî ye. Ne mimkine li ber xwe bide.
Ba: Raste, Rêberê min. Hesab nekiribûn.
-Xetaya mezin a dîrokî! Jinê kêmekê lêkolîn dikir ka ez çime. Ez bêjim şensekî mezin, divê bê lêkolandin.
Ba: Rêberê min, wê demê Fatma jî ferq nekiriye. Li kêleka Rêbertî, rexmî pêre jiyan kir, ferq nekir, cudahiya wî…
-Bêguman!
Ba: Ji ber ger ferq kiribûya, wê ew rê hilnebijarta.
-Tê bîra min, bo nimûne çar- pênc hevalên me hebûn. Bi wan re rûniştiba, wê di nava 24 demjimêran de, ji devê hevalên me de diket hundir, ji pozê wan re derdiket, teqez wê ew pêkanînba. Navenda me li bin guhê hev xist. Jixwe tiştek bi navê navendê nehişt. Ez biserdiketim. Min gurub kom dikir, ew jî yekcar ketiba navde, hemû ji holê radikir. Bixwe jî bi şêweyeke ecêb. Min jî rik girt “ma navenda xwe nespêre jinê, dibe” sond xwar. Niha jî em dixwazin navendekî ku xwe dispêre jinê ava bikin.
Belê. Di vê mijarê de baş kar bike. Min çima ev got, ji ber li beramberî lîstoka jinekê, lêgera jina rast divê çawa be. 
Ba: Raste, Rêberê min.
-Te çi got, jin dikare hem kar bike, hem bixuliqîne, him bide jiyankirin, hem jî bikuje. Ev gotinekî bi angaşt (îdea) bû! berdin danejiyana wê, birastî em ê bikarin we bikêşin jiyanê?
Ba: Di aliyê kêşandina jiyanê de xebata Rêbertî bêdawî ye. Em vê dibînin. Lê belê rewşa bersiv dayîna me ji vê re girîng e. Bi naskirina Rêbertî û partiyê re nêzîkatiyên rast dikare pêşkeve, dikare bersivên rast bêne dayîn.
-Hûn serbixwe ne? Bê ku bibin jinik, hêza we ya vê heye?
Ba: Em hewl didin bibin, Rêberê min.
-Hûn bixwestek in.
Ba: Raste, Rêberê min.
-Hûn ji her cure şervantiyê re amade ne?
Ba: Ez amade me, Rêberê min.
-Dema hewce kir, tu hazirî tam disîplînbûyînê bigrî ber çavên xwe? Heta ne dema hewce kir, her kêliyê…
Ba: Her kêliyê.
-Potansiyela we heye di her şert û mercî de li ser lingan bimînin?
Ba: Bi naskirina Rêbertî û partiyê re, bi wergirtina hêzê, wê ev bilindtir bibe, Rêberê min.
-Di vê mijarê de potansiyela we, xwesteka we heye?
Ba: heye, Rêberê min.
-Tu dibêjî hêzeke veşartî heye? 
Ba: Raste, Rêberê min. 
-Her hal tu ne jineke ehmeqî?
Ba: ne bawer im.
-Niha tu dixwazî serê xwe rakî ber asoyan?
Ba: Em hewl didin mezin bibin.
-Tu naxwazî xwe bispêrî vî alî, wî alî?
Ba: ez naxwazim xwe bispêrim.
-Belê, çarçove ji bo we jî diyar e. herhal di her qada xebata partiyê de hûn bi angaşt in?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Ez bawerim, di mijara jinê de jî, tu bi angaştî. Elaqeya te ji bo taybetmendiya xuliqkar a şervaneke jina azad ku her qadê zindî dike, heye?
Ba: Raste, Rêberê min. Bi taybet ji dema min wek jinekê derxiste zanebûnê…
-Tu jineke wisa digrî ber çavên xwe ku bêjî ez biçim kuderê, ger pêwîst be ez ê biafirînim?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Tu dibêjî zilamekî bêgiyan jî, ez ê bînim rê?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Angaşta te ya nîşandayîna vê hostehiyê heye?
Ba: Pêwîste bê nîşandayîn.
-Tu dilxwazî? Cihê jin lê dimîne ne cihê qeyranê ye. Berovajî nîşan dide ku bi azweriyeke mezin çawa qada jiyanê, wêrekî û şer e. 
Ba: Raste, Rêberê min.
-Ev girîng e. Di vê pêvajoyê de tu jî wate didî durûşmeya min a “bikaranîna jinê wek çeka mezin”?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Her wiha tu dipejirînî te wek çekekî mezin bikar bînin?
Ba: Di vê mijarê de ez ê xwe pêşbixim. Ez bawerim ez ê xwe wek çek nîşanî hedefê bigirm.
-Yanî ez ê bikarbînim. Tu ji vê re amadeyî?
Ba: Raste, Rêberê min.
-Sebra te, baweriya te, hêza te ya berxwedanê…
Ba: Wê pêşkeve, Rêberê min. Heya astekê heye. Lê divê hîna pêşkeve.
-Temam. Em ê kêmek bibin alîkar. Birastî tu yê bikarî bi durustî, yeman şer bikî?
Ba: Ez ê hewl bidim. Rêberê min.
-Dîsa dikarî sond bixwî?
Ba: Dikarim bixwim. 
-Pîvanên jiyana milîtaniya azad jî di nav vê çarçovê de ne.
Ba: dikarim soz bidim.
-Dê başe. Bilî vê tiştekî bixwazî bêjî hebe.
Ba: Ez jî dixwazim di lîstoka beriya niha Rêbertî behsa wê kir de hebim. Ji ber ev lîstokeke tek kesî ye. Tucar nayê nivîsandin. Tenê dikare bê jiyankirin. Rêbertî li vir, behsa kesên rolên xwe nalîzin kir. Di vê mijarê de ez soz Didim di her qadê de rola xwe bilîzim.
-Dikarî soza xwe bidî.
Ba: Li ser vê bingehê, di serî de ji Rêbertiya me, partiyê, hemû şehîdên şoreşa Kurdistanê, berxwedanvanên çiya û girtîgehan, gelê Kurdistanê, mirovatiya pêşverû ya cîhanê re di huzura Rêbertî û hemû hevalan de, ez soz didim.
-Hem vê derwreyê, hem jî li ser bingeha konferansên li welat, em hewl didin erkdarkirinên nû li ser esasên rast diyar bikin. Ez vî karî hîna girîng dibînim. Divê hûn jî teqez cidî bigrin. Karê lêhûrbûnê berdewam e! 
25’ê Adarê, 1996 

Ayrıntılar

Yayınlandı: 03 Mart 2012

Nasnav: Rojîn

Nav û Paşnav: Halîse Yildirim

Dîrok û cihê jidayikbûnê: 1972 / Gundê Serêkaniyê, Nisêbîn, Mêrdîn

Navê dayik: Fatma

Navê Bav: Alî

Dîroaka Tevlêbûnê: 1988

Dîrok û cihê şahadetê: 1991 / Qerejdax, Mêrdîn

 -Li vir wê cureyeke nû yê însan avabibe. Em hewldidin di gelek aliyan de pîvana vê diyar bikin. Nûbûnên hiqûqî, aborî, civakî, çandî û sincî - exlaqî- yên pêşerojê di vê nêzîkatiyê de veşartiye. Dema hûn van bi afirînerî pêk bînin, hûn ê karibîn nûneriya wê ya xurt bikin.  Waneyên wê nayê wateya hebûna agahiyên-zanebûnên  zuha û hişk, nêrîneke cîhanê ya bingehîne û divê hûn her diçe dibe taybetmendiyê avabûyina civakeke nû bibînin. Herweha divê hûn bibin fermandar û hêza fermanê yên vê gav bi gav derbaskirina jiyanê. Di vê mijarê de rêgeza me ya girîng a azadiyê, rêgeza wekheviyê ya di navbera zayenda de ye. Em nikarin weke nêzîkatiyên di derketina koledariyê de, ne jî weke di derketina feodalîzmê û kapîtalîzmê de nêzî pirsgirêkan dibin.

Di nava nêzîkatiyan de lawaziyên giştî yên mirovan jî heye. Dema ev nêzîkatî bi lawaziyên giştî yên mirovan re jî dibe yek, karaktera newekhev, zordest û mêtîngeriya di nav civakê de heye jî derdikeve holê. Nêzikatiya newekhev û lawaz a li himberê pirsgirêkê re, di pêşketina bê mêzên ên di civakên çînî de, newekheviya di qada navnetewî de, newekheviya di navbera çînan de, newekheviya di navbera zayenda de herweha newekheviya fîzîkî jî di derketina encamên pir xirap - xeter de bi bandor bûye. Bikaranîna xirap a newekheviyên di navbera zayendan de, di kirina amûra mêtingeriyê, kirina zemîneke ku bi hêsanî karibe li ser zextê bike, ji bo derketina sazûmaniyên  despotîk, împaratoriyên koleyan, despotîzma feodal, sazûmaniyên kapîtalîst-faşîst û di civakên hûr û gir de, di derketina gelek kesayetên axa û despot bûye sedema bingehîn. Ji lewra nêzîkatiya bi tendurîstî, di her astê de ji azadbûyinê re, ya ber bi wekheviyê ve diçe, bi nêzîkatî û tekoşîneke mezin a fedakar û bi hêsan nedîtinê tê bidestxistin. Yên ber bi ya hêsan ve diçin, yek li gor pîvanên malbatî bi kevneşopiyan bi nixumandina ser lawaziyan dixwaze çareser bike û û takekesî, ezperest, yên dixwazin bi azweriyên xwe jiyanbikin, yên ji bo derbaskirina vê xwe neêşîne, nêzîkatiyên ji bo jiyana rojane, berjewendiyê giştî û demdirêjî li kêlekê dihêle gelekî bibandorin. Ev hemû jî rê li ber qedandina cewherê pirsgirêka û nebidestxistina derfetên zêde yên azadiyê vedike. Ger em jî pîvanên yekitiyê yên divê li vê qadê pêk were, belav bikin, herweha jêbibin, em ê ji bo siberojan sedem û hincetên civakên nehewekhev, mêtinger û di bin zextê de ji niha ve biçînin ku mirov nikare ji bin vê rabe.

Hevalake me ya ciwan hebû, li vir e? Tu ji welat hat ne wusa? Hûn dahûrîniyan fam dike? Tu ji tovê mezin dibe, rewşa te hinek wusa ye. Ger li derdora te mînakên xirab nebe, wê demê tê bibe mîlîtaneke jin a baş. Li pêşiya te tu asteng heye?

Rojîn: Na Serokê min.

-Ji bo têgihîştinê wê hewldanê te hebe. Divê ji bo pêşxistina hevalan mirov bi pûte be. Ji cihekî weke Mêrdînê tê, heyameke pir xeter e. Tu pêkanînê li ser jinê yên li wê qadê dizane? Hîn jî di bîra min de ye, rojekê ez li Mêrdînê çibûm malekê. Li malê zilamekî şêst salî heye, gotin "ji zilam re keçê dixwazin". Dema min bihîst keçeke duwanzde saliye, ez matmayî bûm. Lê wê herêmê pir heye, ne wusa?

Ro: Belê Serokê min.

-Tirsnak e! Ger bandora PKK'ê nebe dibe ku we jî ev pîvan jiyan bikira. Ji lewra hûn ê pêşketina xwe weke pêşketina azadiyê binirxînin. Divê mirov vê ji bîr nek; şoreşgerbûyina keçeke ciwan bûyereke pir mezin e. Em vê di wateya rastîn de nîrxa wê didin û destnîşan dikin. Hûn wateya vê yekê nizanin.  Peljeniyeke -hessasiyeteke- mezin dixwaze. Hewldaneke mezin dixwaze. Ez pîvana gelek yên ji we dizanim, pîvanên hûn ê ferz bikin, pîvanên roja dudiyan hûn ê li rû û çavê xwe bidin. Ne raste jî. Divê her tiştî girîngiyê bidêne û pêş bixînin. Bi gelemperî kadro bi vî rengî pêşdikeve, lê ji bo keçan ev hîn bêhtir bi vî rengiye.

Em li şert û mercên jiyanê, derûniya wan û zehmetiyê van bifikirin; zilameke şêst salî, zarokeke di temenê neviya xwe digre. Ev kirêtiye. Zilam li şûna yekê pênç-şeş heba digre. Ev ê bibe ku derê? Ev toqine, tirsnak e! Hûn nizanin, lê ger hûn bikevin nava tiştê bi vî rengî li ruyê we jî nayê temaşekirin. Em vê li xwe danaynin, divê hûn jî li xwe daneynin. Li xwe danenîn, tê wateya nepejirandina koledariya li ser we tê ferzkirine. Di vê mijarê de erk û wezîfeyên we yê cidî hene. Ger hûn ji kolebûna xizmek xwe, xwuşka xwe, birayê xwe temaşe bikin, wê şoreşgeriya we bi gûman be. Di vê mijarê de di dilê xwe de ger hûn tiştekî nebihîzîn, wê demê hûn xwedî dileke ji kevir in.

Avrêl 1989

Aborî: Ekonomi

Afirînerî: Yaratıcılık

Amûr: Araç, alet

Avrêl: Nisan

Azwerî: Tutku, hırs

Çînî: Sınıflı

Ezperest: Bencil

Ferheng:

hûr û gir: İrili ufaklı

Lawazî: Zayıflık

Mêtingerî: Sömürgecilik

Mêzên: Denge

Pûte: İhtimam, itina

Rêgez: İlke

Sazûmanî: Rejim

Takekesî: Bireysel

Tirsnak: Korkunç

Toqîn: Dehşet

Wane: Ders

Wate: Anlam

Zayend: Cins

 

Halise Yildirim ( Rojîn )
Navê bav  : Elî
Navê dê  : Terfa
Ji dayikbûn  : Nisêbîn, Gundê Çalê – 1.4.1975
Tevlêbûn  : 1988 – Eyaleta Botanê û Amedê. Di Akademiya Mahsum K. de perwerdehiya leşkerî dît.
Pakrewanî  : 30.8.1991 ê de li Amed, Gundê Xirbe Sîtil.
Di tariya şevê de kete kemîna dijmin. Bi birîndarî, berxwedana xwe berdewam kir, radestî dijmin nebû, lê bi xwe re negiha ku destanekê binivîse. Jixwe ew bixwe destanek bû.Di temenekî pir biçûk de beşdarî gerîlayên rizgariya neteweyî bûbû. Jê re "leşkerê Biçûk" digotin. Pir xwîn winda kir û kete nav karwanê pakrewanan. Tabûta wê bi Ala Rengîn hat xemlandin, anîn Nisêbînê, gundê Çalê; bi dû cenazeyê wê de ji gelê herêmê girseyeke pir xilbe, bi pey wan de hêzên dewletê û tîmên taybet, di ser serê wan re perwanefir... Li wir di dilê gelê kurd de hate naşandin. Hêzên dewletê ji bavê wê dipirsin: "Çima Ala Kurd?" Bavê wê dibêje: "Ji ber ku ji bo vê Alê canê xwe da. Daxwaza wê ya dawî ev bû. Ev jî mafê wê ye." Rihê wê şad, riya wê pîroz be.

Ayrıntılar

Yayınlandı: 03 Mart 2012

Ji dilê min wer tê, hema ez bibêjim armanca gerdûnê mîna ku azadî be. Min gelek caran ji xwe pirsiye gelo gerdûn li pey azadiyê ye. Li gorî min gelekî kêm e ku azadî bi tenê weke lêgerîneke kûr a civaka mirov were hesibandin; ez fikirîme ji sedî sed aliyekî xwe yê bi gerdûnê re elaqedar heye. Eger mirov li dualîteya perçik-enerjiyê weke hîmê bingehîn ê gerdûnê bifikire, bêyî ku xwe paşve bidim ez enerjiyê weke azadî destnîşan dikim. Ez bawer dikim ku perçika maddî jî pakêtoka enerjiyê ya di rewşa mehkûm de ye. Rohnî rewşeke enerjiyê ye. Ma gelo kes dikare înkar bike ku rohnî xwedî herikîneke pirr azad e? Kûantayên weke rewşa perçikê herî piçûk ê enerjiyê têne terîfkirin, di roja me ya îro de hema hema di ravekirina tevahiya pirrcuretiyê de weke hêmanekî bi mane têne dîtin û em jî tevlî vê yekê dibin. Belê, tevgera kûantûmî hêza afirîner a tevahiya pirrcuretiyê ye. Ez xwe nagirim û dibêjim, gelo Xwedayê timî mirov lê digere ev e. Dema ku tê gotin jor-gerdûn di karekterê kûantûmê de ye, ez dîsa bi heyecan dibim û dibêjim, dibe ku welê be. Dîsa ez xwe nagirim û dibêjim; gelo ji derve afirêneriya Xweda ji vê re tê gotin.

Bi ya min gelekî girîng e ku mirov di mijara azadiyê de egoîst û xweperest nebe û nekeve reduksiyonîstiya mirov. Ma kes dikare hilperîn û perpitîna heywanê di qefesê de ji bo azadiyê ji nedîtî ve bê? Li ber xwendina bilbil, senfoniya herî şaheser jî paşvemayî ye, ma vê rastiyê ji bilî azadiyê em dikarin bi kîjan têgînê rave bikin? Em hinekî din zêdetir pêşde biçin, ma bi tevahî deng û rengên gerdûnê azadiyê nayînin bîra mirovî? Koletiya herî kûr a pêşî û dawî ya civaka mirov jin e, ma hilperîn û perpitîna wê ji bilî gera li azadiyê, em dikarin bi kîjan têgînê rave bikin? Fîlozofên hûrûkûr ponijîne, weke mînak Spînoza, azadî weke derketina ji cehaletê û hêza maneyê şîrove kiriye, ma ev heman mabestê rave nake?

Ez naxwazim pirsgirêkê di nava naveroka wê ya bêserûbinî de bifetisînim, bêhnçikandî bikim. Herweha ez naxwazim pirsgirêkê weke rewşa xwe ya ‘mehkûmiyeta’ bi jidayikbûnê, bînim ziman. Ispata wê ev e: bi awayekî helbest nivîsandin gera li azadiyê ye, dîsa jî ji bilî çend hevokên ji bo bîranîna Prometheus, min hîç nivîsîna helbestê neceriband. Ew jî tê zanîn ji bilî îmaj û pêjnekê wêdetir maneyek xwe nîne. Lê belê ma kes dikare ji nedîtî ve bê ku ez bi awayekî dijwar li maneya azadiyê geriyame û daye ser şopa wê?

Dema ku em azadiya civakî dikin pirsgirêk, me ev destpêka kurt pêşkêş kir da ku em der barê kûrahiya mijarê de hişyar bikin. Me civak weke xwezaya zêdebûna mejiyê wê herî pêşketî terîf kiribû û ev yek ê der barê analîzkirina azadiyê de rohnîker be. Qadên mejî yên zêde pêşketî, qadên ji azadiyê re nazik in. Çi civakê xwe weke hêza mejî, çand û aqil zêde xurt kiribe, wê ewqasî xwe ji azadiyê re amade kiriye. Gotineke bi vî rengî di cih de ye. Dîsa civakekê xwe ji mejî, aqil û nirxên çandî çiqasî mehrûm kiribe yan jî mehrûm hatibe hiştin, ewqasî di nava koletiyê de ye. Ev jî vegotineke rast û di cih de ye.

Ez dema ku li ser mijara qebîleya Ibraniyan diponijim, timî du xisletên wan ên bingehîn di hişê min de dimînin. Ya pêşî, mehareta wan a di mijara pereyan de ye. Hukimraniya pereyan timî di destê xwe de digirin. Bi awayekî hosteyane dizanin ku bi vê dikarin dinyayê bi xwe ve girê bidin, heta hem di warê teorîk hem jî pratîk de baş bi vê yekê dizanin. Em dikarin ji vê re bibêjin, hukimraniya dinya maddî. Bi ya min a girîng a duyemîn e, ango hunerê hukim-raniya manewî baş bi cih tînin. Cihûyan pêşî pêxember, paşê jî ni-vîskar, di modernîteya kapîtalîst de jî her cure fîlozof, zanyar, hu-nermend û jinên xwe hema hema hukimraniyeke çandî ya manewî bi dîrokê re hemsal damezrandiye. Ji lewra gelekî di cih de ye ku mirov bibêje, bi qasî qebîleya Ibranî ti qebîle dewlemend û azad nîne. Eger em çend mînakan der barê serdema me de bidin, wê vê rastiyê bi zêdeyî piştrast bike. Bi giranî hêza hukimdarên rastî yên kapîtala fînansê yên hukim li ekonomiya global dikin bi koka xwe Ibranî ne, ango Cihû ne. Eger mirov di qada entelektuelî de çend navên Cihû bijimêre dikare van mînakan bide; di derketina felsefeya hemdem de Spînoza, di sosyolojiyê de Marks, di psîkolojiyê de Freud, di zanista fizîkê de Einstein. Eger em bi sedan teorîsyenên polîtîka, zanist û hunerê li van zêde bikin, bawer dikim ku wê der barê hêza entelektuel a Cihû de, fikrekê bide. Ma mirov hukimraniya Cihûyan a di cîhana entelektuel de dikare înkar bike?

Lê belê li rûyê din ê madalyonê, yên din ên dinyayê hene. Dew-lemendiya maddî û manewî, hukimranî û hêza aliyêkî di berdêla xizanî, bêhêzî û kerîbûna yên din de pêk tê. Ji lewra gotina navdar a Marks ji bo proleteryayê gotibû ji bo Cihûyan jî di cih de ye. Marks weha gotibû “Eger proleterya dixwaze xwe azad bike (bi gotineke din rizgar bike), ji bilî azadkirina tevahiya civakê çareyeke wî ya din nîne.” Tu dibêjî qey Marks li ser Cihûyan fikiriye û ev gotina xwe kiriye. Eger Cihû dixwazin ji azadiya xwe ango hêza xwe ya mane, dewlemendî û mejî piştrast bin, divê civaka dinyayê jî bi heman rengî dewlemend bikin û ji aliyê manewî ve hêzê bidinê, wekî din ti rêya wan nîne. Naxwe her tim dibe ku Hîtlerên nû li ser serê wan peyda bibin. Di vê çarçoveyê de, bi tenê heke mirov bi rizgariya civaka dinyayê û azadiya wê di zikhev de lê bifikire, rizgariya Cihûyan, ango azadiya wan mumkîn e. Ji bo Cihûyên ku ji mirovatiyê re gelek tişt bi ser xistine, ev wezîfeya herî bi anor û rûmet e, divê kes ji vê gumanê neke. Ji qirkirina xeternak a Cihûyan jî em dikarin fêhm bikin ku rûmeta manewî û dewlemendiya li ser cehalet û xizaniya yên din avabûyî, nirxeke xwe ya rastî ya azadiyê nîne. Ma-neya rastî ya azadiyê ku em dixwazin, ji cihêkirina em û yê din dibi-hure û xisleta wê ya ji aliyê her kesî ve bê parvekirin heye.

Em wexta sîstema şaristaniya navendî li ser bingehê azadiyê bigirin dest û binirxînin, em ê bibînin ku her diçe bi koletiyeke qatbiqatî tê barkirin. Koletî li ser sê qatan bi hêz û qehîm tê ava-kirin: Pêşî koletiya îdeolojîk tê avakirin. Di mîtolojiyan de xwedayên hukimran û xeternak têne avakirin, nexasim jî di civaka Sumer de ev yek balkêş e, û tê fêhmkirin. Qatê jor ê Zîggûratê weke mekanê xwedayên hukim li zêhnan dikin tê tesewirkirin. Qatê navîn biryar-geha rêveberiya polîtîk a rahiban e. Qatê herî jêr jî weke qatê xebat-karên cotkarî û zenaetkariyê yên dibezînin her suxreyê, amade ki-rine. Ev model heta roja me ya îro jî bi xwe neguheriye, bi tenê bi awayekî berfireh şax berdaye û belav bûye. Bi vî awayî hûnandina çîroka pênc hezar salî ya sîstema şaristaniya navendî, hûnandina dîrokê ya herî nêzî rastiyê ye. Ya rastî, ev rastiyek e ku weke ampîrîk çavdêriya wê tê kirin. Jihevderxistina zîggûratê, jihevder-xistina sîstema şaristaniya navendî ye; ango bi vî awayî sîstema dinyayê ya kapîtalîst a roja me ya îro li ser bingeha wê ya rastî tê danîn û ji hev tê derxistin. Bi awayekî kumulatîf misêwa pêşketina sermaye û desthilatdariyê rûyekî madalyonê ye, li rûyê din jî koletî, kerîbûn, birçîtî û feqîriyeke xeternak heye.

Em hê baştir fêhm dikin ka pirsgirêka azadiyê çawa kûr dibe. Sîstematîka şaristaniya navendî, heta civakê gav bi gav ji azadiyê mehrûm neke û negihîne asta civaka bûye kerî, nikare xwe dewam bike, nikare hebûna xwe biparêze. Di mentiqê sîstemê de çareserî, zêdetir pêkanîna amûrên sermaye û desthilatdariyê ye. Ev jî zêdetir feqîrî û kerîbûn e. Ji ber dualîteya di xwezaya sîstemê de pirsgirêka azadiyê evçend mezin bûye û bûye pirsgirêka bingehîn a her ser-demê. Me bê sedem qebîleya Cihûyan weke mînak nîşan neda. Mirov gelekî dikare jê hîn bibe. Tevahiya serdeman ji girîngiya xwe tiştek ji dest nedaye, ji lewra mirov dikare azadiyê jî koletiyê jî bi Cihûtiyê bixwîne.

Guftûgoyeke ji rêûresmê heye; gelo zêdetir pere yan jî serwext-bûn azadiyê pêk tîne. Di çarçoveya vê vegotina me de mirov dikare baştir li vê guftûgoyê serwext bibe. Pere heta weke amûrekî dane-heva sermayeyê ango bi rola desteserkerê berhem û nirxê zêde rabe, wê timî amûrekî koletiyê be. Ji ber ku pere ji bo xwediyê xwe jî bang li tevkujiyan dike di warê azadiyê de amûreke bawerî pê nabe û kes nikare pişta xwe pê girê bide. Pere bi rola perçikê maddeyê yê dijberê enerjiyê ye, radibe. Mirov dikare bibêje, serwextbûn her tim zêdetir nêzî azadiyê ye. Serwextbûn li rastiyê, her tim pêşiyê li azadiyê vedike. Ji ber vê yekê ye ku serwextbûn her weke herikîna enerjiyê tê terîfkirin.

Eger mirov azadiyê weke pirrbûn, cihêwazbûn û pirrcurebûna di gerdûnê de bide naskirin, wê di diyarkirina exlaqê civakî de jî ra-vekirinê hêsan bike. Hebûneke di hinavê xwe de zimnî be jî pirrbûn, cudabûn û pirrcuretiyê hilgire, jêhatbûna hebûneke bi aqil a dikare hilbijêre tîne bîra mirov. Lêkolînên zanistî piştrast dikin ku aqlekî nebatan ber bi pirrcuretî û cihêrengiyê ve dibe, heye. Pêkhatinên di şaneyeke zindî de, heta niha ti fabrîkeyeke bi destê mirovî çêbûyî nikarîbû pêk bîne. Belkî bi qasî Hegel em nikarin behsa mejiyê gerdûnê (Geist) bikin. Lê dîsa jî mirov behsa tiştekî mîna mejiyê di gerdûnê de bike divê bi temamî weke tiştekî tewş neyê dîtin. Ji bilî mejiyê hebûnê, em cihêwazbûnê nikarin bi vegotineke din bînin ziman. Pirrbûn û pirrcuretî timî azadiyê bi bîra mirov dixin û dibe ku ev jî ji çipîskên ji mejiyê hebûnê diçin e. Bi qasî ku tê zanîn, mirov dikare insên weke hebûna herî bi aqil a gerdûnê bide nasîn. Baş e, mirov ev mejî û aqilê xwe çawa girtiye? Ji aliyê zanistî ve jî (fizîkî, biyolojîk, psîkolojîk û sosyolojîk) min mirov weke xulaseyeke gerdûnê dabû naskirin. Di vê danasînê de mirov weke kombûneke aqilê gerdûnî tê terîfkirin. Ji lewra di gelek ekolên felsefîk de jî mirov weke makêteke gerdûnê hatiye pêşkêşkirin.

Asta mejî û nermbûna wî di civaka mirov de bingehê rastî yê avakirina civakî pêk tîne. Di vê çarçoveyê de mirov azadiyê weke hêza avakirina civakî bide nasîn, di cih de ye. Em dizanin ku ji ko-mên mirov ên pêşî û vir ve ji vê re helwesta exlaqî hatiye gotin. Hin-gê exlaqê civakî bi tenê bi azadiyê pêkan e. Ya rastî, azadî çavkaniya exlaq e. Em dikarin exlaq weke rewşa azadiyê ya hişk, rêûersma wê yan jî rêzika wê bi nav bikin. Eger hilbijartina exlaqî çavkaniya xwe azadî be, û mirov têkiliya azadiyê bi mejî, serwextbûn û aqil re li ber çav bigire, mirov dikare exlaq weke serwextbûna kolektîf a civakê (wijdan) destnîşan bike û ev jî tê fêhmkirin. Di vê çarçoveyê de ji exlaqê teorîk re gotina etîk, bi vî awayî dikare maneyeke xwe hebe. Ji bilî bingehê exlaqî yê civakê, em nikarin behsa etîkekê bikin. Bêguman ji ezmûnên exlaqî mirov dikare felsefeyeke hê bi tesîrtir a exlaqî ango etîkê derxîne. Lê etîka lihevçêkirî nabe. Tê zanîn di vê mijarê de jî E. Kant gelekî hewl daye. Mirov dikare fêhm bike ka Kant çima ji aqlê pratîk re etîk gotiye. Di heman demê de exlaq weke hilbijartineke azadiyê û îmkana wê şîrove kiriye, ev fikra wî jî ji bo roja me ya îro hê di cih de ye.

Têkiliya azadiyê bi polîtîkaya civakî re, rewşeke xuya ye. Qada polîtîk ew qad e ku herî zêde aqilên pêşbîn li ser wê pevdiçin û hewl didin encamê bigirin. Bi awayekî din, mirov dikare wê weke qada ku têde kirdarên beşdar xwe bi rêya hunerê polîtîk azad bikin, bide naskirin. Her civaka nikare polîtîka civakî pêşde bibe, divê baş zanibe ku berdêla vê yekê bêpar mayîna ji azadiyê ye û fatûra vê wê li wê were birrîn. Mezinahiya hunerê polîtîkayê bi vî awayî derdikeve pêşiya me. Her civaka (klan, qebîle, qewm, newete, çîn û heta amûrên dewlet û desthilatdariyê) nikaribe polîtîkaya xwe pêşde bibe mehkûmê têkçûnê ye. Jixwe pêşdenebirina polîtîkayê tê maneya nasnekirina wijdanê xwe, berjewendiyên xwe yên heyatî û nasnameya xwe. Ji bo civakekê ji vê têkçûn û ketinê xedartir têkçûn û ketin nîne. Ji bo civakên bi vî rengî, bi tenê dema ji bo wijdanê xwe yê kolektîf, nasname û berjwendiyên xwe rabûn ser piyan, bi gotineke din wexta ketin nava têkoşîna polîtîkayê, xwesteka azadiyê mewzûbehs e. Xwestekên azadiyê yên bêyî polîtîka, xwexapan-dineke bi tehlûke ye.

Ji bo têkiliya azadî û polîtîkayê neyê berevajîkirin, cudahiya wê ya bi polîtîkayên (mirov bibêje bêpolîtîkatî rastir e) desthilatdarî û dewletê re bi nazenînî û bi baldarî were xêzkirin. Amûrên desthilat-darî û dewletê, ji bo karê xwe dikarin xwedî taktîk û stratejî bin, lê bi maneyeke rastî polîtîkayên wan çênabin. Jixwe desthilatdarî û dewlet bi xwe kengî înkara polîtîkayên civakî pêkanîn, di wê qonaxê de bi gewde dibin. Li nuqteya polîtîka diqede, avahiyên desthilatdarî û dewletê dikevin dewreyê. Desthilatdarî û dewlet têne maneya cihê gotina polîtîk diqede ango azadî bi dawî dibe. Li wê nuqteyê bi tenê îdarekirin, guhdarîkirin, ferman dayîn û ferman girtin heye; qanûn û rêzikname hene. Her desthilatdarî û dewlet aqlekî hişkbûyî, qeşagir-tî ye. Hêza xwe jî bêhêziya xwe jî ji vê xisleta xwe digirin. Naxwe qadên desthilatdarî û dewletê nabin qadên mirov lê li azadiyê bigire, azadiyê bi dest bixe. Hegel, dewlet weke qada rastî ya azadî lê pêk tê pêşkêş kir û ev jî bingehê tevahî avahî û fikrên tehekumkar ên modernîteyê pêk tîne. Ma ne faşîzma Hîtler di vî warî de mînakeke sereke ye, nîşan dide ev fikir dikare rê li ber çi veke. Heta têgihiştina sosyalîzma zanistî ya Marks û Engels pêşengiya wê kirin, desthilatdarî û dewlet weke amûrên bingehîn ên avakirina sosyalîz-mê dîtin û bêyî haya wan jê hebe, bi vî awayî derba herî xedar li azadiyê ango li wekheviyê dan. ‘Çiqas dewlet ewqas hindik azadî’ haya lîberalan zêdetir ji vê gotinê heye. Sedema serketina wan jî ev pêşbîniya wan e.

Desthilatdarî û dewlet weke amûrên tehekumkariyê, li gorî naverok û cewherê xwe, ji bilî nirx û berhemên zêde yên deste-serkirî ango ji cureyekî cuda yê sermayeya komkirî, ti maneyeke xwe ya din nîne. Sermaye dewletdar dike, dewletdarî jî sermayedar dike. Heman xusûs ji bo her cure amûrên desthilatdariyê di cih de ne. Qada polîtîk a civakî çiqasî rê li azadiyê veke, qadên desthlatdarî û dewletê jî ewqasî azadiyê diqedînin. Belkî avahiyên desthilatdarî û dewletê gelek kesan, koman û neteweyan bêtir dewlemend û azad bikin. Lê me di mînaka Cihûyan de dît ku ev bi tenê di berdêla kolekirin û xizankirina civakên din de pêkan e; dawiya vê jî ji şeran heta qirkirinan her cure hilweşandin û kavilkirin e. Di sîstema dinya kapîtalîst de zirar û ziyana herî mezin li Polîtîkayê bûye. Di tevahiya dîrokê de mirov dikare di vê qonaxê de ku asta herî bilind a sîstema şaristaniya navendî ye, behsa mirina bi rastî ya polîtîkayê bike. Ji lewra bi qasî ku mirov nikaribe bi ti serdeman re bide berhev di serdema roja me ya îro de qedandina polîtîkayê pêk tê. Çawa ku qedandina exlaqî weke qadeke azadiyê fenomeke roja me ya îro ye, ji wê gelekî zêdetir qedandina qada polîtîk di rojevê de ye. Ji lewra eger em azadiyê dixwazin, divê pêşî em weke wijdanê kolektîf ê civakê exlaq û weke aqlê hevpar polîtîkayê, ji hemû aliyan ve û bi hêza xwe hemûyî ji nû ve rakin ser piyan û kêrhatî bikin, wer xuya dike ku ji bilî vê jî ti çareya me nîne.

Têkiliyên di navbera azadî û demokrasiyê de hê zêdetir tevlîhev in. Kîjan çavkaniya kîjanê ye, ev nuqte her cihê guftûgoyê ye. Lê bi hêsanî em dikarin bibêjin, têkiliya zêde ya herduyan hevdu xwedî dikin. Bi qasî ku em bi azadiyê ve girêdayî li polîtîkaya civakî difiki-rin, em dikarin ewqasî jî bi demokrasiyê ve girê bidin. Rewşa herî berbiçav a polîtîkaya civakî, siyaseta demokratîk e. Ji lewra mirov dikare siyaseta demokratîk weke hunerê rastî yê azadbûnê terîf bike. Heta mirov siyaseta demokratîk nemeşîne, bi giştî civak, bi taybetî jî her gel û kom ne dikare polîtîk bibe, ne jî mirov dikare bi rêya polîtîk wan azad bike. Siyaseta demokratîk ji bo hînbûna azadiyê û bi cihanîna wê, dibistana rastî ye. Karûbarên polîtîk çiqasî kirdarên demokratîk biafirînin, siyaseta demokratîk jî civaqê ewqasî polîtîk dike ango azad dike. Eger em polîtîkbûnê weke şêweyê sereke yê azadbûnê qebûl bikin, divê em baş zanibin ku em her civakê çiqasî polîtîk bikin, em ê ewqasî jî karibin azad bikin, berevajiyê wê jî em civakê çiqasî azad bikin, em ê zêdetir jî wê polîtîk bikin. Bêguman di serî de çavkaniyên îdeolojîk, gelek qadên civakî hene ku azadî û polîtîkayê xwedî dikin. Lê bi awayekî bingehîn ên hevdu xwedî dikin û derdixin holê weke du çavkaniyên bingehîn azadî û polîtîka civakî ye.

Bi pirranî têkiliya wekhevî û azadiyê tê tevlîhevkirin. Lê ya rastî, bi qasî têkiliyên wê yên bi demokrasiyê re têkiliyên di navbera herduyan de tevlîhev û bi pirsgirêk in. Em carinan dibînin ku dema azadî berdêlê dide wekheviyeke tam pêk tê. Gelek caran tê destnîşankirin ku herdu bi hev re nabin, yek divê tawîzê bide. Herweha tê diyarkirin ku azadî jî weke berdêl, divê carnan ji wek-heviyê tawîzê bide.

Eşkerekirina cudahiya di navbera herdu têgînan ango xwezaya herdu fenomenan de ji bo rast diyarkirina pirsgirêkê hewce dike. Têgîna wekheviyê zêdetir bêjeyeke huqûqî ye. Bêyî ku cudahiyê bixe navbera ferd û koman, parvekirina heman heqî ferz dike. Lê cudahî û cihêwazî bi qasî gerdûnê xisleteke bingehîn a civakê ye. Cudatî têgîneke welê ye, li parvekirina heq a heman cureyî girtî ye. Wek-hevî kengî cudahiyan esas bigire, dikare manedar bibe. Yek ji sedemên herî girîng ên serneketina têgihiştina wekheviyê ya soysa-lîzmê ew bû, hesabê cudatiyê nekir, nedît. Ev jî yek ji sedemên girîng bû ku dawiya wê anî. Dadeke rastî, kengî bi têgihiştineke wekheviyê ya cudatiyan bike bingeh, rabe dikare pêk bê.

Em wexta tespît dikin ku azadî bi têgîna cudabûnê ve gelekî girêdayî ye, kengî wekhevî bi cudabûnê ve were girêdan, dikare girêdaneke manedar bi azadiyê re pêk bê. Pevgirêdana azadî û wek-heviyê, yek ji hedefên bingehîn ê polîtîkaya civakî ye.

Nabe ku li vir em behsa guftûgoya di navbera têgîna azadiya ferdî û kolektîf de nekin. Hewl tê dayîn ku van herdu kategoriyan weke azadiya negatîf û ya pozîtîv jî bidin naskirin. Ji lewra danasîna têkili-ya di navbera van herdu kategoriyan de hê jî girîng e. Modernîteya kapîtalîst a azadiya ferdî (azadiya negatîf) rakir pêdarê, bêguman ev yek di berdêla zirardaneke mezin a kolektîvîzma civakê de pêk anî. Gelekî girîng e ku mirov tespît bike, azadiya ferdî ya roja me ya îro polîtîkaya civakî herî kêm bi qasî diyardeya desthilatdariyê diqedîne. Rohnîkirina rola ferdparêziyê di hilweşandina civakê de, nexasim di înkarkirina exlaq û polîtîkayê de ji bo guftûgoyên azadi-yê, pirsgirêka herî girîng e.

Civaka bi ferdparêziyê hatibe atomîzekirin ti taqeta wê namîne, ji bo ku li ber amûrên sermaye û desthilatdariyê rabe. Wexta em vê dibêjin, em baştir dikarin rîska kansêrbûna pirsgirêka civakî fêhm bikin. Eger mirov ferdparêziya civakî weke çavkaniyeke bingehîn a azadî û polîtîkaya civakî diqedîne destnîşan bike, ev yek dikare ji bo gavavêtineke manedar zemîn pêşkêş bike. Bêguman em li vir fer-dîtiyê nakin mewzûbehs, em guftûgo nakin ku ferdîtî pêdiviyek e. Ya tê guftûgokirin ferdparêziya îdeolojîk e, lîberalîzm e, ev ferdparê-ziya tê îdealîzekirin, azadî û polîtîkaya civakî diqedîne.

Jixwe di vê rewşê de me azadiya kolektîf guftûgo kiriye. Em divê bi girîngî diyar bikin ku ji bo pêkhatina azadiya bi rastî bi qasî fer-dîtiyê, pêwîst e ku her cure kom (qebîle, qewm, netewe, çîn, pîşe û hwd.) nasnameya xwe diyar bike, berjewendiyên xwe tedarik bike û xwedî li ewlekariya xwe derkeve. Hingê li ser van hîman em dikarin behsa azadiyên ferdî û kolektîf ên di nava ahengekê de xwe gihan-dibin nîzama civakeke azad a omptîmal bikin. Herçiqasî weke qut-bên dijber hatibin terîfkirin jî di navbera azadiyên lîberalîzmê bi maneya ferdparêziyê rakirin pêdarê û azadiyên sosyalîzma pêkhatî bi navê kolektîvîzmê rakirin pêdarê de wekheviyeke xurt heye û ev yek jî bi ceribandina sedsala 20. derketiye holê. Herdu jî ji aliyê lîberalîzmê ve weke alternatîf hatine danîn. Wexta ku em bibêjin dekûdolaba dewletgirî û taybetîkirinê bi heman destî tê gerandin, hingî xusûsa em dixwazin rave bikin jî wê baştir bê fêhmkirin.

Piştî sedsala 20. zirar û ziyana mezin a ferdgirî (lîberalîzma hov) û modelên kolektîvîzmê (sosyalîzma firewnî) yên hatin ceribandin derketin holê, pirr baş eşkere bûye ku civaka demokratîk ji bo lihevanîna azadiyên ferdî û yên kolektîf zemînê herî çê pêşkêş dike. Em dikarin diyar bikin ku civaka demokratîk bi qasî ku balansa azadiyên ferdî û kolektîf pêk tîne, bi têgihiştineke wekheviyê ya cudahiyan esas digire radibe û mirov dikare bibêje ku di pêkanîna vê têgihiştinê de jî rejîma polîtîk civakî ya herî di cih de ye.

Rêber APO

Ayrıntılar

Yayınlandı: 12 Şubat 2012

Rêbêr Apo

Di hindek kesan de qet azweriya jiyanê nîne, hindek jî gelekî ketî ne. Li gor min di van her du rewşan de jî azweriyên jiyanê yên nepêşketî mijara gotinê ne. Em bêeman bi ser her duyan de jî diçin. Em ji yekî re dibêjin, “tuyê werî jiyanê”, em ji yê din re jî dibêjin, “tuyê dev ji jiyana ketî berdî” serokatî di vê mijarê de tevgera du kifşên mezin e. Me niha ev yek li ser Kurdistanê sepand.

Bi hemû hêza xwe hunê vekişin jiyanê!

Hunê hemû jiyanên şaş û ketî berdin!

Vaye du ferman an jî perspektîfên mezin, du bang. Hun çawa fêm dikin, wisa fêm bikin, serokatî ev e.

Jiyana rast û banga şer a pêşdîtî heye. Jiyaneke hatiye mehkumkirin heye. Ger hun vê destnîşan nekin, hunê bibin xirbe. Di vê rewşê de nebêjin ku, “nizane, nabîne.”

Serokatî rastiyek e.

Şurekî mezin e.

Destê mezin ê dirêjbûnê ye.

Çavên mezin ê dîtinê ye.

Yanî ew tiştê tu jê re dibêjî dil, tu dibêjî teşe dê were bi hemû ziraviyên wê ve bibîne û jê bike bigre.

Li gor we gavavêtinên mezin min çima avêtin e? Weke tê dîtin gelek sepandinên ku min bifetisînin hene. Pergal, rengdayînên wê yên hundirê me, heta gelek kesên we yên xwedî niyetên baş çawa dixwazin min bifetisînin?

Emperyalîzm dibêje, “tu terorîst î” me fêm kir. Hikmê vê jixwe diyar e. Dirûşma hevpar a provakatoran qaşo wiha bû, “jiyan ji me dizî.” Dixwastin fêrbûyînên xwe û astên xwe biparêzin. Ên din xwe çawa disepînin?

Hun dixwazin bibêjin, “zêde jiyaneke min a xwedî wate nîne”, “te em ziwa kirin!” Ev yek jî ji emperyalîzmê re, ji mêtîngeriyê re û ji provakator û paşverûtiyê re dibe zemîn.

Her dem azadî, destpêkê mîna xeyalekê ye. Hêvî ye. Belkî ji ber ku we ev yek zêde di hundirê goşt û hestiyên xwe de bi cih nekiriye, hun nikarine xwe tevlî bikine. Lewra ger di sîniya zêrîn de jî were pêşkeşkirin, zêde hun nikarin bixwin. Ji ber ku hun bi hindek tiştên dîtir têr bûne yan jî hun qebz in. Hinava we nagre. Tolhildana mezin jî, hetanî ku derê û li ser çi dibe? Belkî ger em bi ser de çûyîna tolhildanê çareser bikin, em dikarin ji we re bibin alîkar.

Mezinahiya wateya ku ez didim têkîliya mirov û israra mezin a di vê mijarê de, bingehê birina encama mezin, rêxistinê û şerkirinê ye. Bi giştî dixwaze ez vê têkîliya nû bi kerekê re yan jî bi firişteyekê re saz bikim, dixwaze bi şeytan re saz bikim, li dûv a bêeman im, bernadim. Watedar be, veguherînêr be hetanî dawiyê şêwaza min a nirxandinê serdest e.

Mezin li têkîliyê temaşe kirin, mezin nirxandin, erzan bi dest negirtin.

Têkîliya olê tê bîra min. Ez hatibûm xaleke wisa ku, bi gotina, “xwedê li ku derê ye” ve ez şêt bibûm. Dînok bûm. “Ezê xwedayê li kû bibînim? Ma xwedê gotinek e? Ma xwedê roj e? Ezê dîn bibûma.” Encama ku olê ez gihandimê. Piştre min dît ezê dîn bibim, min dev jê berda. Ya rastir min veguherand. Dema min veguherand, ez hindekî bi hizir re mijûl bûm. Û dawiyê ez ketim rastiya sosyalîzmê.

Sosyalîzm, zêdetir bûyereke civakî ye, ya rastir hizra olî û felsefeya olî nêzî jiyanê dike. Û sosyalîzm pêhtir dibe têkçûn, tevgerî û rêxistinî.

Di şênberiya Tirkiyê de sosyalîzm tê çi wateyê? Dibe rêxistinkirina gel, rêxistinkirina kedê û rêxistinkirina netewên bindest. Ji bo ku hîna bi ser neketiye, ez çawa li ser im? Lê bi ser ve çûyîneke min a tirsnak li ser têkîliya sosyalîzmê heye. Ew jî têkîliyek e.

Ji ber ku di jiyanê de jî rasteqînêr e, di encamê de dibe hebûnên wisa û bidestxistina jiyanê. Têkîliya mezin e. Mînak rêgeza netewiyetê, ez ji berê de kesekî dahî me. Min dît ku weke navê netewiyetê DDKO, û Dev-genç ê li zimanê xwe pêçane. Min weke têkîliyekê bi dest girt û îro dîsa di nav de jiyan heye, rizgarbûn heye.

Wateyeke mezin bide têkîliya pirsgirêka netewî, bi ser de biçe û veguherîne.

Vaye têkîliya partiyê. Niha di wateya têkîliya partiyeke mîna dêwan e. PKK partiyeke çawa ye? Dîsa bi wateya mezin a têkîliya min a partiyê û bi wateya mezin a ku ez didim peyva partiyê ve girêdayî ye. Misoger di nava wê de gelek taybetmendî hene. Lê esas girêdana min a bi têkîliya partiyê re, PKKê wisa dike. Her kesî, gel jî wisa dixûşîne.

Herî dawî têkîliya şerê çekdarî ya hatiye pêşxistin, têkîliya gerîla heye. Em çawa bi ser de çûn? Lê destpêkê çek tenê di asta peyvê de bû, heta em gelekî dûrî bi karanîna çekê bûn. Lê ji ber têkîliyeke gerîla ye em bi ser de çûn. Îro min bi xwe bersiv da sererastiya gerîla ku dijmin û cîhanê di xeyalên xwe re jî derbas nedikirin. Ji ber ku ji dijmin zêdetir berendamên me yên gerîla em vala derdixistin. Lê ew israra mezin, wate barkirina ser têkîliya mezin, di encam de raber kir ku gerîlayeke wisa bandorkar derdikeve holê.

Têkîliyeke kadro jî têkîliyeke weke vê yekê ye. Niha kûrahiyeke ku hatiye bidestxistin heye. Weke têgînê wateya ku ez li têkîliyê bar dikim, dahûrîna wê, veguherîna wê, rûxîna ya pêwîst û avakariya ya pêwîst gelekî esas e.

Ez çima evqas nirx didim jiyanê bixwe?

Ya rastir, hun çima nirx nadin?

Pîvana herî girîng a sosyalîstekî, nirxa wî ya jiyanê re û rêza wî ya jiyanê re ye. Wateya sosyalîzmê rêza ji jiyanê re ye. Heta hêsan bi dest negirtina jiyanê û hêsan nedîtina jiyanê ye. Niha ez hîna jî bawer nakim ku jiyan bi hêsanî nayê bidestxistin û nayê dîtin û ji ber vê yekê jî ez hîna bawer nakim ku hun dijîn. Ez vê weke asteke azweriyê, weke asteke şopînê û weke asteke gihînê dibînim. Lê hun dihizirin ku, bi ketûber û ji berê de hatiye jiyîn. Ya li ser we serdest jiyana hêsan e, ma ne wisa? Dibêjin a, hun cixareyekê dikişînin û bi wê têr dibin. Ger dewlemendiyeke we ya hêsan hebe, hun dikarin pê têr bibin. Ger hun bigihên qonaxeke hêz-qudretê, hun têr dibin. Hun dizanin ku we jiyan bi hêsanî bi dest xistiye, hun ji ber xwe ve û bi xwezayî gihiştine jiyanê.

Rêgeza jiyan-mirinê, bilindkirina jiyanê, azadkirina wê, rêxistinkirina wê, her şêweyê sererastkirina wê û hesta wê di we de gelekî kêm e. Li jiyanê di wateya xwe pêşvexistinê de takekesî, ma di we de gelekî ne lewaz e? Di we de asta jiyanê ya civakî, ya netewî, asta jiyanê ya hunerî, çalakî û şerî pir lewaz û pir kêm e.

Ji bo min jiyan çi ye?

Ji beriya her tiştî, jiyan tevgereke di destan de hilnayê ye, azweriyek e, hezkirinek e, jiyan hestek e, rêkûpêkiyek e, jiyan rêxistin e, jiyan lîstika mezin e.

Jiyan şer e.

Ji bo we jî jiyan, kişandina cixareyeke baş, ehbapgeriyeke baş, takekesiyeke baş, kevçîkirineke baş a şorbeyê, xewkirina xeweke baş, pereyeke baş û ji bo we jiyan jin û mêriktiyeke baş e. Jiyan zarozêç, jiyan malûmilk e. Di min de ev nînin.

Ya di we de û ya di min de her berovajî ne. Bi wê wateyê ku, wateya hun didin jiyanê, asta tevlîbûna we ya jiyanê, we gelekî girtî û statukoger dike.

Di vê wergiriyê de bi dest girtina jiyanê, bêguman ji bo min taybetmendiyeke herî girîng e û ez hîna li ser bingehê van taybetmendiyan wateyê didim jiyanê û demê wisa pêş ve dibim. Divê jiyan takekesî nebe, misoger civakî be, netewî be, mirovî be; divê jiyan were têperîn, weke azweriyekê divê bi taybet ew bendên girtî û statukoger bi perçiqandinî derbas bike, weke lehiyekê biherike û biçe.

Bi guhertinî, bi veguhertinî pir di astên awarte de jiyîn. Di rastiya Kurdistanê de, di rastiya têkîliyên Kurdan de jiyan xwe dide hîskirin ku çiqas girîng e. Ez dibêjim, “hunê tirsnak veguherin.” Dema ez li rûyên we temaşe dikim, ez dibêjim ku, “guhertin û veguhertina van kêmanî bi qandî lêdana dijmin rêgeke fermankar e.” Kesayetên we yên ku zêde hêviyê nadin, wisa bi tirsnakî guhertin, encax ji bo vê dijmin dibe hedef. Hedef an jî azweriyek e ku, mirov asta we ya paşverû ku nikare hêza jiyanê raber bike. Ez bêyî ku xwe kêlikekê neguherim nikarim xwe rihet bihêlim. Di jiyanê de tevgerîna mezin, bi rêgeza guhertinê re pêwendîdar e. Bêyî guhertin nikarim bijîm, bêyî veguhertin nikarim bijîm. Her roj bêguhertin û bêveguhertin nikarim bijîm.

Hun ji veguhertinê nerihet in. Guherbarî bêhtir li zora we diçe. Berovajiyê vê di min de jî bêguhertinî li zora min diçe. Li gor min kesê ku her kêlikê xwe veneguherîne rengekî, guhertinê çêneke, nikare zêde bi pêşbikeve. Li gor min divê mirov di her rojê de nûbûnekê bihewîne. Her rojê bi hewayekê, her rojê bi rengekî, her rojê bi şêweyekê, her rojê bi teşeyeke cewaz silav dayîna jiyanê, hêza guhertina mezin îfade dike.

Rêgeza ku min di xwe de serdest kiriye ev e.

Ayrıntılar

Yayınlandı: 02 Şubat 2012

-Hûn ji bo partîbûyinê sond dixwin, lê em pîvan û nêzîkatiyên bilind ê azadiyê yên PKK’ê danexînin asta pîvanên xwe yê ji rêzê, em nekin qurbana wan. PKK li ser kesayetê ye. Divê li ser niyet û kesayat a me be û ji xwe divê hêza we têrê bike. Têrê kirina hêzê tê wateya binxistina xwestekên we ye, niyetên xwe yê subjektîf (bi alî) ji xwe re bingeh negirtine. Pîvanên rast, pîvanên objektîf ên derdikeve holê zehmet be jî divê mirov bipejirîne û hûndirîn bike. Di vê mijarê de PKK’yî bûneke rast dikare pêşbikeve. Li vir li ser van bingehan ders (wane) tê dayîn. Waneyên Partîbûyinê, PKK’yî bûnê tê dayîn.

Ji bîr nekin, hûn ji cîhaneke reş tarî û kufrê tên. Li wir têkildarî mirovahiya me, welatparêziya me, hela hela bi mafên mirovan, bi azadiya gel tu tişt tuneye. Em di bin bandora rêzikên (kural) me neçarî jiyaneke ketî, dixîne, bi lanet û şermî dike. Em qurbanên jiyaneke kirêt in. Em ji vê rizgar dibin. PKK navê tevgera vê lanet kirinê, red kirinê, ji bo vê rêş bike, ji holê rabike û ji bo vê hemû tiştê xwe datine holê ye. Bala xwe bidinê, tevgereke bi gişî alternatîf e an jî tevgereke li dijî wê derketinê ye. Bi dij derketinê, avakirina bêkêmasî ya nû, li şûna ya bê red kirin û şer bê derbas kirin, li şûna wê hêza wê, hêza fikr û raman, mezinahiya giyan (ruh) li hemû qadan ya herî baş, ya herî rast, ya herî xweşik avakirinê jî dihewîne. Vê ji xwe re bingeh digre. Ev hemû mijarên pêwîste mirov ji bo PKK’yî bûneke rast ji xwe bipirse, yên pêwiste hûn bigihêjin û ji bo vê jî hevgirtî bin. Hûn ê weke zarokan sond nexwin. Nemaze ji civaka me de gelek caran tê jiyandin, xwe bi xwe û der dora xwe dixapîne, hûn ê nekarin wusa sond nexwin. Jiyaneke bi fêrbûyinên xwe, wê we bêbiryar bike, wê bibe sedemê bi sonda we bawerî neyê. Kesên bi sonda xwe ne rast be, sonda xwe neyne cîh, bawerî jî pê naye.

Kesayetên di jiyanê de rêz digrin, yên heta dawî bi sonda xwe ve girêdayî diminîn û herdem ji bo sonda xwe bi cîh bîne di nava hewldanan de ne. Van kesayetan her dem ji aliyê civakê rêzê dibînin. Van kesana jiyanê diguherin. Em kesayetên di civaka xwe de dizanin, xwedî nêzîkatiyên herî dijber û vala ne. Her roj çil carî fikrê xwe diguhere, helwesta xwe diguhere. Ev nagihêjin cihekî. Em dixwazin vê derbas jî bikin. Biryarbûyina di PKK’ê de, ezma di PKK’ê de, hêza pêkanînê ya di PKK’ê de derfêtên mezin ji bo mirov bibe xwedî pîvanên rast dide. Me hin nêzîkatî nîşan da, hûn ê çil carî li ser bifikirin, biponijin, fam bikin û jê zêdetir jî hûn ê bibin hêza pêkanînê.

 

Di giştî de asta azadbûna jinê, asta azadbûna civakê ye. Asta azadbûyinê ya em ê di vê qadê de pêkbînin, wê sibe asta azadbûna civaka em ê avabikin diyar bike. Em jinê çiqas azad bikin, em ê civaka di pêşerojê de jî ew qas azad bikin. Em vê mijarê çiqasî li derveyî nêzîkatiya azadiyê bihêlin, sibe di civaka em ava bikin de wê ew qas ji bo damezrandina pergaleke dûrî azadiyê û her cûre dijberî azadiyê, ne wekhev, bi mêtingerî, bi zext bibe bingeh. Ji ber vê jî divê em pir hessat û bi pûte nêz bibin. Partî di vê mijarê de neçare heta dawî bibe xwediyê tekoşîneke bi rêgez, bi.

Ev mijar ne mijareke ku bi nêzîkatiyên seranser ên gelek ji me nîşan dide çareser bibe, her weha xeteriyên van nêzîkatiyan jî pir eşkereye. Divê mirov li ser her cûre niyetên sûbjektîf nêzî vê mijarê bibe û ji bo vê cesaretê nîşan bide. Bi qalibên kevn, nêzîkatiyên keveneperest çiqas xwezayî xuya bike jî divê mirov qet cidî negire. Em ji feraseta kevneperest a namûsê bigrin, heta ferasetên hestiyarî, ji feraseta zewacê bigrin heta ferasetên hevaltî û dostane hemû ferasetên pênç wereqa nake. Divê mirov hîn rastir, bi cewher û rêzdarî nêzî pirsgirêkên vê qadê bibe. Ji ber ku ev qad, qada divê herî zêde were pêşxistin e. Ji biçûkbûnê wêdetir bûyereke wendabûnê heye. Li vir bûyina pênç wereqe heye. Li vir her cûre bêbinyadî, her cûre durûtî, her cûre dek û dolab heye; di têkiliyan de derew û xapandin heye. Bêrêziya mirovan li himber hev bêhemba heye. Bikaranîna karakterê hezkirina mirovan pir xirap heye. Di tahlîla dawî de berovajîkirina hemû jiyanê û wendakirina jiyanê heye.

 

Wê demê divê mirov giringiyeke mezin nîşan bide ku ji bo mirov dûrî nêzîkatiyên hate diyarkirin ji wan dûr bisekini je. Di vê mijarê de tu carî mirov girîngiya wezîfeyên xwe yê tekoşînê ji bîr nekin. Di jiyanê de em her dem li van mijaran haydarin. Tenê xaleke em di van mijaran de fam nakin; tevî divê tekoşîneke xurt bê dayîn em hemû hêza xwe nîşan nadin, li gor girîngiya wê nêz nebûn, bi tekoşerî nêz nêbûn, nebûna çareseriyê, weke wê her dem hin kes tiştan bide me nêzîk bûn, rewşên bi vî rengî derdikevin holê. Ev jî kêmasiyeke cidî ya di pîvanên we yê şoreşgerî de nîşan dide. Hûn çawa difikirin ku van kêmasiyên xwe derbas bikin? Di vê mijarê de hûn çawa difikirin perwerdeya xwe û tekoşîna xwe çareser bikin? Hûnê weke heta niha di bernameya we , bi inkar kirina pêwistiya guherînê bigihêjin ku? We di vê mijarê de xwe pir çewt û berovajî kiriye. Ma nebin berpisyara herî mezin a vê?

Bûyera her du zayenda jî bi giştî wusa ye. Nêzîkatiyên pir xeter û nayên efûkirin heye. Divê teqez veguherîna şoreşgerî biafirînin. Çawa divê her civaka hûn bikevin nav ji wan re azadiyê bibin, di vê hûn pêkanîna rêgezên xwe bê ku bikevin nakokiyan û li ber çav bigrin ku mijareke bir zirav e; nekevin sekterîzmê û şelafiyê divê xebateke xurt bidin meşandin. Koledariyeke mezin heye. Wê pêwîst bike ku ji bo hûn van bendeyan rakin ser piyan tekoşîneke we ya bi mêrxasî hebe. Heta îroj nêzîkatiyên we yê kakilê hejîrê danagre nêzîkatî û hewldanên we hebû. Ev jî pîvana bejna we nîşan dide. Serwextiya li ser herêmê, nîrxa ji bo qadê tê dayîn ji bo şoreşgeriya we pîvaneke.

Avrêl 1989

Ayrıntılar

Yayınlandı: 24 Ocak 2012